ДУШКО ЛОПАНДИЌ
Член на совет
Центар за европски политики – ЦЕП
Еволуцијата на човекот е поврзана со развојот на алатки кои на некој начин претставувале издолжување или зајакнување на неговото тело, пред се на екстремитетите и мускулите. Така, камен нож, стап, мотика, копје или стрела ја зајакнале и ја продолжиле човечката рака. Алатките и машините ја зголемуваа силата на човекот, а животните, како коњите или возилата, од чамци, автомобили до авиони, неговата брзина. Двоглед, лупа, микроскоп, телескоп, мегафон, микрофон…сите се начини за зајакнување и зголемување на опсегот на нашите природни способности, како што се сетилата.
Ако зголемувањето на човечките способности беше тесно поврзано со исклучителниот талент на нашиот вид да ја користиме животната средина за својата намена – предмети и животни- и да создаваме алатки што значително ќе ја зголемат физичката сила и моќ, нешто побавно беше еволуцијата на помагалата која би била поврзана со главната одлика на нашиот вид што не дели од нашите животински роднини – свест и мисли – т.е. со функцијата на главниот орган на хомо сапиенсот: мозокот.
Овде ќе го прескокнеме интересното прашање за употребата на природни лекови како начин преку кој шамани, волшебници и први свештеници се обидоа да ја подигнат или променат свеста и да најдат посебни начини да ја достигнат суштината на нештата или супресивниот свет, оној што е надвор од секојдневното набљудување.
Употребата на броеви, т.е. математиката, како и пронаоѓањето на откритија за пишување кои скоро вчера произлегоа од еден агол на еволуцијата- беа одлични фази во развојот на помагалата како еден вид алатка за мозокот, или неговата способност да ја познаваат околината и светот.
Иако азбуката претставувала голема фаза во развојот на културата и цивилизацијата, Платон сепак се жалел на неговите негативни последици врз човековата мисла. „Ако луѓето научат да пишуваат, тие ќе вградат заборав во својата душа“, вели во Федрус, „тие повеќе нема да користат меморија затоа што ќе се потпрат на пишаниот збор“. Сепак, Платон оди подалеку и истакнува дека снимената мисла станува замрзната мисла, т.е., иако престанало да се размислува. Тој ја споредува напишаната мисла со сликата: ниту еден нема да одговори ако му поставите прашање на глас. Затоа, жива мисла е онаа што се изговара. Платон верувал дека само преку директна комуникација, т.е. разговор и жив филозофски дијалог може да се пристапи кон вистината.
Со новите информатички и комуникациски технологии, како што се интернет, компјутери и паметни телефони – да не зборуваме за таканаречената вештачка интелигенција – никна нова револуција во еволуцијата на човечкиот вид – првенствено на когнитивно ниво, односно на oпсервирање, свесност и мисла. Она што ние го нарекуваме виртуелна реалност е, до одреден степен, одговор на приговорот на Платон: со интернет и социјалните мрежи, пишаниот збор се префрли од хартија на екран и – оживеа. Отсега натаму, писмената мисла може да одговори на вашето прашање, ако го испратите на вистински начин.
Од друга страна, несомнено е дека новите технологии, на свој начин, влијаат врз перцепцијата на околината, перцепцијата на реалноста, начинот на кој се однесува нашиот мозок и како тој заклучува. Колку што интернетот и разните IT алатки, како некои виртуелни супер копја, ни овозможуваат побрзо и подалеку да фрламе информации, мисли, идеи, побрзо и подалеку, тој исто така може да дејствува во насока на духовна релаксација и ментална мрзеливост, ослабувајќи ја способноста на нашиот мозок да ги користи ги и развива нашите природни алгоритми, кои ги нарекуваме асоцијации на мисли.
Човекот, како и секое друго животно, е природно мрзлив (што е логично, бидејќи ја зачувува енергијата на телото) освен ако околностите (во принцип, како потрагата по храна и сексуалните стимулации за обновување на видот) не го принудат на спротивното. Како што вагоните и количките влијаеле на една личност да оди помалку и на тој начин да ги користи долните екстремитети помалку, така и алатките од интернет имаат ефект дека употребата на некои природни способности на мозокот е намалена или воопшто не се користи. Дали сè уште има луѓе кои можат напамет да ги рецитираат Горски Вијенац, Куранот или стотици други епски народни песни? Ако такви луѓе сеуште постојат, колку од нив ќе останат во следните генерации, загледани во екраните на нивните телефони и компјутери?
Нашата активност на мозокот индиректно се забавува, како резултат на склоноста на интернетот да ни „помогне“, што се забележува не само во случај на меморија, туку и во секој друг чекор. На пример: со GPS технологијата, нашата способност да запамтиме и да се снајдеме во урбаните средини (при возење, користење мапа и сл.) драстично е намалена; со „Google“, „Wikipedia “ и други слични извори на информации и машини за пребарување, нашата природна склоност кон истражување и пребарување информации се намалува во почетната фаза, а потенцијалната љубопитност отапува; начинот на кој се користат новите технологии исто така го намалуваат и скратуваат вниманието и концентрацијата при размислување или дебатирање на одредена тема; со огромната количина на информации и податоци со кои сме преплавени, нашиот начин на читање и анализа на информациите станува се поповршен; со новите можности за пишување овозможени од компјутерите, како што е да се сече и залепи (на пр., преземање на претходен текст за употреба во друго пишување), нашата тенденција да размислуваме подлабоко и поразновидно и да ги толкуваме работите преку пишување е намалена, наместо да се зајакнува, итн.
Во својата книга „The Shallows“, американскиот истражувач Н. Кар привлече внимание на фактот дека читањето на интернет негативно влијае на навиката на таканареченото длабоко читање (концентрирано читање на подолги текстови), а потоа и на длабокото размислување.
Затоа, можеби не е ни чудо што секакви лажни вести, како што се необичните теории на заговор и други, се шират од разни социјални мрежи толку лесно и брзо, од движењето против вакцинација до теоријата за Србите како „најстариот народ“ кој никогаш не се преселил, отсекогаш бил на Балканот од памтивек. Недостатокот на критика, индиректно охрабрен од интернет технологиите, може да придонесе за многу посериозни манипулации, како што веќе беше забележано во некои случаи на интернет компании (изборна манипулација), односно, вонредно зголемување на моќта и влијанието на диктаторите или на различните „елити со сенки ”Тие можат да користат масивни информации (големи податоци) и лесен пристап до секој корисник на паметни телефони и интернет.
Уште посуптилна и далекусежна форма на човечка зависност од функциите на пребарувачот лежи во фактот дека несвесно се препуштаме на начини на пребарување низ машинските алгоритми, наместо на асоцијации за слободна мисла кои се производ и последица на слободните активности на мозокот. Индиректно, постојаната примена на алгоритми во истражувањето може да влијае на начинот на кој ги поврзуваме информациите и бараме нови вистини преку асоцијации. Со ова, ние несвесно постепено го прифаќаме менталното „ропство“ од страна на машината.
Меморијата, перцепцијата, навигацијата во вселената и меѓу информациите, критичкото размислување, можноста за асоцијативно и шпекулативно размислување – и другите когнитивни функции на мозокот би можеле да бидат донекаде лабави во присуство на интернетот и разните алатки за информации, особено со зголемувањето на вештачката интелигенција кое ќе ги освои цели области на спонтано размислување.
Притоа, не изненадува неодамнешната одлука на Министерството за образование во Кина за целосна забрана за физички влез на мобилни телефони за време на училишните часови.
Се чини дека „последната линија на одбрана“ на човештвото е во спонтаноста и интуицијата, кои се изразуваат преку уметноста. Слободно пишување, читање литература, сликање, правење музика, па дури и користење на програми и компјутери за креативни цели може да биде бариера против негативното влијание на прекумерната употреба на интернет технологиите. Исто така, барем привремен одмор од зависност од телефони, компјутери и интернет врски може да појави нови форми на ментална рекреација, неопходни за одржување на добрата ментална состојба на една личност во 21 век.
Д-р Душко Лопандиќ е дипломат и публицист, член на советот на Центарот за европска/ политика (ЦЕП). Тој беше шеф на мисијата на Република Србија во ЕУ во Брисел во периодот 2013-2016 година.
Споделете